De website gaat op de schop

Sinds 1 juli 2025 participeert de Kooikersvereniging in deze site. Dat heeft tot gevolg dat er binnenkort een tweede poot aan de site wordt gemaakt die uitsluitend aandacht gaat besteden aan het ambacht van de kooiker, alles op het gebied van de bouw, het onderhoud, het vangen van eenden, kortom de werkzaamheden van de kooiker door de eeuwen heen. Op dit gedeelte van de site plaatsen we, zoals u ook nu gewend bent alle resultaten van historisch onderzoek naar eendenkooien. Waar hebben ze gelegen wie waren de eigenaren en wanneer zijn ze verdwenen. We hopen met deze splitsing voor meer duidelijkheid te zorgen rond alle zaken rond de eendenkooi en recht te doen aan het ambacht van de kooiker dat reeds vele eeuwen nauwelijks veranderingen heeft ondergaan. Soms wordt er gebruik gemaakt van meer moderne materialen, maar het vangen en alles daarom heen is al die tijd hetzelfde gebleven met alleen het verschil dat het vangen van eenden voor de bout alleen nog is toegestaan voor de wilde eend. De nieuwe poot gaat Kooikersambacht heten, naast de genoemde items zullen er ook gesprekken met ervaren kooikers worden geplaatst zodat de kennis die bij hen aanwezig is niet verloren gaat.

_________

Cultureel Erfgoed en/of Rijksmonument

De vroegste eendenkooi dateren, volgens vermeldingen, vanaf het midden van de 15e eeuw. De eerste vermelding komt uit Friesland uit 1453 (Easterrein, Eendenkooien in Fryslân pagina 399)  en van 1457 bij het dorp Acquoy in het westen van de Betuwe.
Het is zeer aannemelijk dat deze kooien op dat moment al geruime tijd bestonden. In de Hooibroeken bij Oudheusden was het vangen van eenden in de 13e eeuw al een belangrijk middel van bestaan.
Het is waarschijnlijk dat dit vangen gedaan werd doormiddel van eendenkooien, wellicht voorlopers van de latere kooien.
Anderzijds was het vangmiddel in de tweede helft van de 15e eeuw op tal van plaatsen in Nederland al bekend. Hetgeen aannemelijk maakt dat de ontwikkeling van de eendenkooi en het gebruik hiervan al veel eerder heeft plaatsgevonden.
Van deze eerste kooien rest alleen nog sporadische vermeldingen in oude archieven, waarvan er ook al de nodige in onrede zijn geraakt.
Kooien die gebouwd  zijn in de 16e eeuw zijn er nog een aantal in redelijke staat, hoewel ze in de tussen liggende tijd vaak vervallen zijn geweest. De opbouw van een eendenkooi was niet bestand tegen de wisselende elementen. Gebouwd van natuurlijke materialen als riet en wilgen stammen/tenen, materiaal dat meestal slechts een jaar of tien meeging. Het enige wat overbleef van de kooien was de kooiplas en de vangpijpen zonder opbouw. Goede voorbeelden hiervan zijn via Actueel Hoogtebestand Nederland terug te vinden. 
Een aantal voorbeelden van ‘oude kooien’ die nog duidelijk aanwezig zijn, is het relict op de Marieenweert (1550) en de eendenkooi bij Waardenburg (circa 1560). Van wat jongere datum de kooi van Spang (Texel - 1771) en Eendenkoai Goëngamieden (Friesland - 1656).

Via deze site en in persoonlijke gesprekken kreeg ik de afgelopen periode herhaaldelijk de vraag of er ook kooien waren die de status van rijksmonument hadden. Op zich natuurlijk een terechte vraag gezien de geschiedenis van de eendenkooi. Uit het monumentenregister blijken er een viertal eendenkooien als zelfstandig rijksmonument te zijn, de overige zijn een onderdeel van een landschapspark of tuinplan dat als geheel een rijksmonument is.

Uit bovenstaande blijkt dat echte oude kooien er eigenlijk niet zijn in de zin van een zichtbaar monument dat de tand des tijds heeft doorstaan. Het wordt hierdoor problematisch om van een monument te kunnen spreken, laat staan een rijksmonument en welke criteria zouden hier dan aan moeten worden verbonden.
Het lijkt dan ook beter om in dit kader te gaan spreken over cultureel erfgoed en dan niet alleen over de eendenkooi, maar ook en wellicht met name over het beroep van kooiker of de wijze van het vangen van gevogelte om te voorzien in de voedsel. Een aspect dat in vroegere eeuwen zeker van belang was.

De eerder genoemde kooien hebben geen van alle het predikaat rijksmonument, maar zouden wat historie en ouderdom betreft en de redelijke conditie van de opbouw (uitgezonderd het relict van de Marienweert), het predikaat meer dan waard zijn, zeker in verhouding tot de kooien die wel tot de rijksmonumenten behoren. Een overzicht van de Rijksmonumenten vindt u via  deze link.

https://www.eendenkooien.nl/rijksmonumenten-