Nieuw uit het onderzoek en op de site

Het afgelopen jaar zijn er de nodige nieuwe ontwikkelingen in het historisch onderzoek, daarnaast zijn er op de site de nodige aanpassingen gedaan. De eerste pagina’s op de website zijn inmiddels 6 jaar oud en intussen is de opzet van de pagina’s veranderd en de oudere pagina’s hebben nog de oude structuur en illustraties. Er wordt hard gewerkt om de nieuwe structuur overal in te passen en soms heb je dan een duwtje nodig om in een bepaalde regio dit aan te pakken. Zoals bijvoorbeeld in de regio West-Betuwe. Enige tijd geleden werd ik benaderd door Karlijn Stedler die voor haar masters Landschapsgeschiedenis de keuze had gemaakt om haar scriptie als onderwerp te geven de geschiedenis van de eendenkooien in de Culemborgerwaard en hun invloed op het landschap.

Tekening van de Bierse Cooy bij Tricht, 1640

Haar vragen aan mij leidde ertoe dat ik ook nog eens kritisch naar mijn onderzoek ging kijken en inmiddels ook vele ervaringen en informatie rijker heb ik alle pagina’s waar nodig in het nieuwe stramien gezet en de aanvullende informatie toegevoegd. 

De pagina’s van Noord-Brabant zijn ook vernieuwd en in West-Brabant zijn ook een aantal nieuwe (oude) kooien toegevoegd. Belangrijk is de aanvullende informatie over kooien rond Oudheusden, met name in de Hooibroeken waar volgens de gegevens al in het begin van de  14e eeuw volop eenden werden gevangen en zeer waarschijnlijk met behulp van ‘vogelkoyen’. (een middeleeuwse samenleving, het land van Heusden - Peter Hoppenbrouwers)
Op dit moment concentreert mijn onderzoek zich op de Biesbosch en hopelijk zullen de resultaten hiervan in de loop van de herfst op de site te zien zijn. Het ziet er zeer belovend uit. Ondertussen gaat het vernieuwen van de oude pagina’s door, niet spectaculair maar wel belangrijk voor de totale beeldvorming van de eendenkooien in Nederland.

Kaart van het eiland Vogelenzang in de vroegere Biesbosch

_________________________________________________________________________________

Cultureel Erfgoed en/of Rijksmonument

De vroegste eendenkooi dateren, volgens vermeldingen, vanaf het midden van de 15e eeuw. De eerste vermelding komt uit Friesland uit 1453 (Easterrein, Eendenkooien in Fryslân pagina 399)  en van 1457 bij het dorp Acquoy in het westen van de Betuwe.
Het is zeer aannemelijk dat deze kooien op dat moment al geruime tijd bestonden. In de Hooibroeken bij Oudheusden was het vangen van eenden in de 13e eeuw al een belangrijk middel van bestaan.
Het is waarschijnlijk dat dit vangen gedaan werd doormiddel van eendenkooien, wellicht voorlopers van de latere kooien.
Anderzijds was het vangmiddel in de tweede helft van de 15e eeuw op tal van plaatsen in Nederland al bekend. Hetgeen aannemelijk maakt dat de ontwikkeling van de eendenkooi en het gebruik hiervan al veel eerder heeft plaatsgevonden.
Van deze eerste kooien rest alleen nog sporadische vermeldingen in oude archieven, waarvan er ook al de nodige in onrede zijn geraakt.
Kooien die gebouwd  zijn in de 16e eeuw zijn er nog een aantal in redelijke staat, hoewel ze in de tussen liggende tijd vaak vervallen zijn geweest. De opbouw van een eendenkooi was niet bestand tegen de wisselende elementen. Gebouwd van natuurlijke materialen als riet en wilgen stammen/tenen, materiaal dat meestal slechts een jaar of tien meeging. Het enige wat overbleef van de kooien was de kooiplas en de vangpijpen zonder opbouw. Goede voorbeelden hiervan zijn via Actueel Hoogtebestand Nederland terug te vinden. 
Een aantal voorbeelden van ‘oude kooien’ die nog duidelijk aanwezig zijn, is het relict op de Marieenweert (1550) en de eendenkooi bij Waardenburg (circa 1560). Van wat jongere datum de kooi van Spang (Texel - 1771) en Eendenkoai Goëngamieden (Friesland - 1656).

Via deze site en in persoonlijke gesprekken kreeg ik de afgelopen periode herhaaldelijk de vraag of er ook kooien waren die de status van rijksmonument hadden. Op zich natuurlijk een terechte vraag gezien de geschiedenis van de eendenkooi. Uit het monumentenregister blijken er een viertal eendenkooien als zelfstandig rijksmonument te zijn, de overige zijn een onderdeel van een landschapspark of tuinplan dat als geheel een rijksmonument is.

Uit bovenstaande blijkt dat echte oude kooien er eigenlijk niet zijn in de zin van een zichtbaar monument dat de tand des tijds heeft doorstaan. Het wordt hierdoor problematisch om van een monument te kunnen spreken, laat staan een rijksmonument en welke criteria zouden hier dan aan moeten worden verbonden.
Het lijkt dan ook beter om in dit kader te gaan spreken over cultureel erfgoed en dan niet alleen over de eendenkooi, maar ook en wellicht met name over het beroep van kooiker of de wijze van het vangen van gevogelte om te voorzien in de voedsel. Een aspect dat in vroegere eeuwen zeker van belang was.

De eerder genoemde kooien hebben geen van alle het predikaat rijksmonument, maar zouden wat historie en ouderdom betreft en de redelijke conditie van de opbouw (uitgezonderd het relict van de Marienweert), het predikaat meer dan waard zijn, zeker in verhouding tot de kooien die wel tot de rijksmonumenten behoren.