Het ambacht van de kooiker

Het ambacht van de kooiker is ontstaan op het moment dat men besloot eenden (watervogels) te gaan vangen met behulp van een permanente vang (jacht) installatie. In eerste instantie waarschijnlijk in de vorm van een enkele pijp met daarvoor een plas water of een riviertje. 
De eerste vermelding van een eendenkooi stamt uit 1281 als in een leenakte van de Graven van Holland bij Naaldwijk een stuk land met een vogelleg wordt beleend aan Floris van der Woerd.
Het is ook bekend dat in de Groote- of Zuidhollandsche waard en in het Land van Heusden en Altena lang voor de Elisabeths vloed van 1421, op grote schaal watervogels werden gevangen en dat dit van economisch belang was. 
De oudste afbeelding van een kooi die we kennen, is gemaakt door Jacob Sluyter, zo rond 1541. De Coy bestaat uit een enkele pijp met een vangfuik aan het einde. De pijp lag in de Kortsteekter Polder bij Alphen (tegenwoordig Alphen aan den Rijn)  in de komgrond ten zuiden van de Rijn (nu de Oude Rijn).

Op welk moment de kooi langzaam de metamorfose onderging naar een kooi met meerdere pijpen is niet aan te geven. Op oude kaarten van de situatie in 1592 bij Dubbeldam (Eiland van Dordrecht) en de eerste kooien na de overstroming van de Groote Waard worden er duidelijk meerpijpse kooien ingetekend. 
Inmiddels was de functie van de kooiker en hoe hij zijn kooi moest bouwen en onderhouden mee geëvalueerd en kunnen we constateren dat veel zaken uit die tijd nog steeds actueel zijn.  
Helaas is over deze kooiker zaken weinig aan het papier toevertrouwd en is de kennis steeds mondeling overgedragen. Het is dus de hoogste tijd om alle zaken rond het kooikers-ambacht te verzamelen, te rubriceren en toegankelijk te maken. Dit is ook de basis van deze zijde van de website. De komende tijd staat in het teken van het verzamelen van deze kennis in woord en waar nodig in beeld.

VTH-2181A, Hingmancollectie, NA, Kaart van de ambachten Dubbeldan en Mijl (detail), januari 1592, Simon Jansz en Corn. Jansz.

Kooikersambacht: een historisch ambacht in de Lage Landen

Het kooikersambacht, ook wel bekend als kooiker, is een eeuwenoud beroep dat zijn oorsprong vindt in de Lage Landen, met name in Nederland en België. Dit ambacht draait om het vangen van wilde eenden, een activiteit die van oudsher zowel voor voedselvoorziening als voor status doeleinden werd beoefend. Hoewel de eendenkooi tegenwoordig voornamelijk een cultureel en historisch fenomeen is, met landschappelijke en ecologische betekenis, biedt het een fascinerende inkijk in de traditionele methoden van eendenvangst en de rijke geschiedenis van diverse regio’s.

Een eendenkooi is een ingenieus ontworpen vanginstallatie bestaande uit een rechthoekige tot vierkante waterplas, de kooiplas, met op de hoeken de vangpijpen. Deze vangpijpen zijn smalle watergangen die vanaf de kooiplas naar buiten toe lopen en steeds smaller worden. De vangpijpen eindigen in het vanghokje, waar de eenden worden gevangen. Het hele systeem is omgeven door rieten schermen die de kooiplas en vangpijpen afschermen. De kooiker kan de eendenkooi begaan zonder dat de eenden op de kooiplas hem zien. Het geheel is omgeven door bos en struweel: het kooibos.

Er worden verschillende typen eendenkooien onderscheiden, waarbij de meeste eendenkooien traditioneel 4 vangpijpen hebben. Vogels, waaronder ook eenden, vliegen nl. tegen de wind op. 4 vangpijpen in de 4 verschillende windrichtingen maken het mogelijk altijd een vangpijp te gebruiken waarbij de eenden tegen de wind in ‘naar het einde van de vangpijp werden gejaagd’. Het principe van eenden vangen met een eendenkooi is op de verschillende typen eendenkooien nagenoeg hetzelfde. 

De eendenkooi als activiteit, het kooibedrijf, was gericht op het vangen van diverse soorten in het wild levende eenden. De hiervoor benodigde kennis werd eeuwenlang traditioneel binnen de kooikerswereld doorgegeven. De kooikerswereld was autodidactisch. Het vak werd in de praktijk geleerd, vaak van vader op zoon (en soms ook dochter). De kooikerswereld is een levend kennisreservoir. Bij de aanleg, inrichting en beheer van een eendenkooi werd dan ook veel ingenieuze kennis toegepast.